خاکْ رنج؛ جغرافیای مقاومت جمعی
در سال ۲۰۰۷ (۱۳۸۶)، نزدیک به ۷۰ سال پس از پایان گرفتن جنگ داخلی اسپانیا که در آن بیش از ۵۰۰ هزار نفر کشته شدند و ۳۴ سال پس از به پایان رسیدن دیکتاتوری فرانکو (۱۹۳۹-۱۹۷۳)، قانون “حافظه تاریخی” در این کشور به تصویب رسید و دولت در مناطق مختلف شروع به گشودن گورهای جمعی و تعیین هویت قربانیان کرد. این قانون عمدتا حاصل تلاش‌های گروهی از نوه‌های کسانی بود که به دلایل سیاسی توسط نیروهای فرانکو کشته شده و در گورهای جمعی در سراسر این کشور دفن شده بودند. این تلاش‌ها برای دانستن سرنوشت مادر بزرگ‌ها و پدربزرگ‌های‌شان و پایان دادن به دهه‌ها سکوت درباره فجایع دوران فرانکو بود. دولت اسپانیا همچنین یک نقشه اینتراکتیو درباره گورهای جمعی و سربه‌نیست‌شدگان ایجاد کرد.
خاکْ رنج، با الهام از نقشه گورهای جمعی اسپانیا، یک نقشه اینتراکتیو را در دسترس عموم می‌گذارد که بر روی آن مکان‌های دقیق یا تقریبی گورهای جمعی در ایران مشخص شده است.
براساس تعریف سازمان ملل، هر محلی که پیکر سه نفر یا بیشتر اعدام شده، در آن با یکدیگر به خاک سپرده شده باشند، گور جمعی است و این عمل جنبه مجرمانه دارد.
گروه کاری ناپدیدشدگان قهری سازمان ملل، کسی را که به‌وسیله ماموران دولتی بازداشت شده و به اعدام فراقضایی شخص منتهی شود و پس از اعدام، مقامات رسمی درباره سرنوشت یا محل دفن فرد پنهان کاری کنند و از به‌رسمیت شناختن اینکه این عمل را انجام داده‌اند، خودداری ورزند را مصداق سربه‌نیست‌شدگی (ناپدید شدن قهری) می‌داند.
در سال ۱۳۹۷، این نهاد سازمان ملل سه تن از زندانیان سیاسی اعدام شده در دهه ۶۰ را که مقامات تا امروز از تعیین محل دفن و سایر جزییات مربوط به مرگ آنها خودداری کرده‌اند و احتمال می‌رود که در خاوران تهران دفن شده باشند، به عنوان ناپدیدشده قهری به رسمیت شناخت. (بیشتر بخوانید: حسین راحمی‌پور، رقیه و عبدالرضا اکبری منفرد.)
خاکْ رنج، حاصل نزدیک به سه سال تحقیق سازمان عدالت برای ایران درباره گورهای جمعی و جان‌باختگانی است که از نظر حقوقی، ناپدیدشده قهری یا سربه‌نیست‌شده محسوب می‌شوند. در این تحقیق بیش از ۲۰۰ نفر از جان به در بردگان، خانواده های جان باختگان و فعالان دیگر در ایران و خارج از ایران با ما همراهی و همکاری کرده‌اند.
خاکْ رنج، مکان‌های دقیق یا با تقریب بالای بیش از ۷۰ نقطه که باور می‌رود در آنها گور جمعی وجود داشته باشد را بر روی نقشه ایران مشخص می‌کند. تحقیق درباره نزدیک به ۵۰ مکان دیگر همچنان ادامه دارد.
خاکْ رنج، یک پلتفرم دیداری، شنیداری و نوشتاری است که اطلاعات دقیق‌تری درباره ۳۰ محل، از جمله نقشه دقیق، گزارشی از تاریخچه آن و وضعیت فعلی از جمله اگرهدف تخریب قرار گرفته باشد، عکس و ویدئو از آن مکان و نیز ویدئوهایی از شهادت شهود به دو زبان فارسی و انگلیسی در دسترس مخاطب قرار می‌دهد.
خاکْ رنج، مخاطب را دعوت می کند تا سهم خود را برای تداوم مقاومت جمعی علیه تخریب و فراموشی این مکان‌ها ادا کنند. مثلا با گرفتن فیلم و عکس از آن مکان، جمع‌آوری اطلاعات مربوط به اعدام شدگان محل زیست خود و ارسال یا انتشار آنها، حقایقی را که سالیان سال پوشیده مانده‌اند، ثبت و منتشر کند.
خاکْ رنج، یک تحقیق پایان یافته نیست بلکه تا زمانی که امکان دسترسی مستقیم و مستقل کارشناسان به نقاط و مکان‌های مشخص شده به عنوان گور جمعی فراهم نیامده، به تکمیل اطلاعات ادامه خواهد داد و در این راه، به همراهی تمامی خانواده‌های جان باختگان، سربه‌نیست‌شدگان، شاهدان، مطلعان، محققان و کنشگران این عرصه نیاز دارد.
خاکْ رنج اما فقط روایت درد و رنجی نیست که بر جانباختگان و خانواده‌های آنان رفته است، بلکه جغرافیای یک مقاومت جمعی است. مقاومت همه کسانی که تلاش کرده‌اند تا تاریخ سربه‌نیست‌شدگان دهه ۶۰ ایران فراموش نشود. این مقاومت جمعی با استفاده از برخی از مدرن‌ترین ابزارهایی که تکنولوژی امروز در اختیار ما می‌گذارد ثبت شده است.
خاکْ رنج، کوششی است برای ترمیم حافظه تاریخی- جمعی و به همه کسانی که تلاش کرده‌اند تا تاریخ سرکوب شدگان دهه ۶۰ درایران فراموش نشود، تقدیم می‌شود.
روش تحقیق
در این تحقیق که از سال ۱۳۹۵ آغاز شد، ابتدا اطلاعات منتشر شده درباره مکان‌هایی که باور خانواده‌ها یا فعالان سیاسی و یا مطلعان محلی بر آن بود که تعدادی از جانباختگان سرکوب‌های سیاسی در آن به صورت جمعی دفن شده‌اند را جمع آوری کردیم. در این روند، بیش از ۱۲۰ محل شناسایی شد. پس از آن شاهدان عینی، جان به دربردگان و خانواده‌های جانباختهگان به ما کمک کردند تا اطلاعات مربوط به محل دقیق، چگونگی ایجاد گور جمعی، اسامی افرادی که احتمالا در آن دفن هستند و وضعیت فعلی آن را به‌دست بیاوریم و اطلاعات موجود و یا منتشر شده را راستی آزمایی کنیم.
با توجه به شرایط امنیتی حاکم در ایران، امکان دسترسی فیزیکی به مکان‌های گورهای جمعی برای محققان وجود نداشته است. فعالیت مطلعان و شاهدان احتمالی که در ایران اقامت داشتند نیز تحت شرایط ترس از تحت تعقیب قرار گرفتن به‌دلیل آشکار شدن همکاری‌شان با این تحقیق انجام می‌شد. به دلایل گفته شده و در نبود چنین امکانی و همچنین در سایه شرایط سنگین امنیتی، کار تحقیق چالش‌های بسیار بیشتری از تحقیقات مشابه در کشورهای دیگر داشت.
با این وجود، تاکنون با ۱۳۶ نفر از جان به دربردگان از سرکوب و اعدام های دهه ۶۰، خانواده های قربانیان، فعالان سیاسی و حقوق بشری و منابع مطلع محلی مصاحبه عمیق شده است. ۳۷ نفر از شاهدان در ایران وبقیه آنها در خارج از ایران اقامت داشته‌اند. در این روند، برخی از شاهدان درباره نقاطی صحبت کردند که در فهرست اولیه ما وجود نداشت و به آن افزوده شد. در این مرحله، چند فراخوان یا درخواست عمومی برای جمع آوری اطلاعات، فیلم و عکس منتشر کردیم که در پاسخ به آن، تعداد زیادی از اعضای خانواده های جانباختگان و مطلعان محلی با ما تماس گرفتند و با وجود خطر تحت تعقیب قرار گرفتن یا حتی دستگیر شدن توسط نیروهای امنیتی، به مکان‌های گورهای جمعی رفته و فیلم و عکس گرفتند و برایمان فرستادند و یا از دوستان و اقوام خود خواستند که در ثبت اسناد و مدارک نقض حقوق بشر کمک کنند. به علاوه، گروهی از داوطلبان نیز رنج و خطر سفر به برخی از این نقاط را به جان خریدند و با گزارش ها، عکس‌ها و فیلم‌های خود به ما کمک کردند تا اطلاعات خود را راستی آزمایی کنیم. این شاهدان همچنین به ما در یافتن مکان دقیق یا تقریبی گورهای جمعی روی نقشه‌ها و عکس‌های ماهواره‌ای کمک کردند. در مجموع بیش از ۲۰۰ نفر که در ایران و سایر کشورها زندگی می‌کنند به پیشبرد این تحقیق یاری رساندند که بدون همراهی آنها، انجام چنین تحقیقی ممکن نبود.
در این روند بود که متوجه شدیم جمهوری اسلامی ایران به خصوص در دو دهه اخیر دست به تخریب سازمان یافته و گسترده بسیاری از گورهای جمعی در سراسر ایران زده است. ابزارهایی مثل نقشه‌های هوایی “گوگل ارت” به ما کمک کرد تا بتوانیم وضعیت برخی از آنها را قبل و بعد از تخریب نشان دهیم و به این ترتیب، تخریب را با استفاده از مدارک و مستندات مستقل به اثبات برسانیم.
در این سفر طولانی، نهادهای حقوق بشری بین المللی و غیر ایرانی همچون سازمان عفو بین الملل، مرکز حافظه (ترکیه)، گروه کاری عدالت انتقالی (کره جنوبی)، تریبونال مردمی اندونزی، شبکه منطقه ای گفت‌و‌گوی تاریخی و مواجهه با گذشته و… کمک‌های شایان توجهی به ما کردند. با این همه، این تحقیق بدون اختصاص ساعت‌ها وقت داوطلبانه از سوی همکاران عدالت برای ایران به پیش نمی‌رفت. بخشی از هزینه‌های تحقیق نیز با کمک مالی سه تن از زندانیان سیاسی دهه ۶۰ و خانواده آنها، و چهار نفر از پشتیبانان عدالت برای ایران تامین شد که به خواست خودشان نامشان محفوظ می‌ماند.
خلاصه نتایج تحقیق
تحقیق خاکْ رنج نشان می دهد که بیشتر جان باختگانی که باور می‌رود در گورهای جمعی دفن شده باشند، بازداشت‌شدگان و زندانیان سیاسی هوادار یا عضو سازمان‌های مخالف جمهوری اسلامی ایران بوده‌اند. با این همه، در چند مورد، افرادی در گورهای جمعی دفن شده‌اند که در جریان سرکوب‌های سیاسی دهه ۶۰ توسط نیروهای مسلح حکومتی یا شبه حکومتی به قتل رسیده‌اند بدون اینکه لزوما بازداشت و زندانی شده باشند. (جهرم، قهدریجان،قائمشهر).
بیشتر گورهای جمعی ایران در جریان کشتار گسترده زندانیان سیاسی در سال ۱۳۶۷ ایجاد شده است. در تابستان ۱۳۶۷ و با پایان جنگ هشت ساله میان ایران و عراق، هزاران زندانی سیاسی در شهرهای مختلف در سراسر ایران به طور مخفیانه اعدام شدند. اغلب آنها قبلا و در سال های ابتدایی دهه ۶۰ به اتهام هواداری یا عضویت در سازمان های سیاسی مخالف جمهوری اسلامی بازداشت شده و پس از محاکمه‌های چند دقیقه‌ای و بدون برخورداری از وکیل و حق دفاع، توسط دادگاه های انقلاب به مجازات حبس محکوم شده بودند و یا در حال گذراندن حبس خود بودند و یا حتی پس از گذراندن حبس خود، به دلیل سرباز زدن از ابراز ندامت، در زندان مانده بودند.
تعدادی از گورهای جمعی نیز برای دفن زندانیان سیاسی در اوایل دهه ۶۰ ایجاد شده است (جاده کلاردشت -عباس آباد، شازده حسین قزوین ومیدان امام حسین بروجرد). در فهرست مکان‌هایی که احتمال دارد گورجمعی در آنجا باشد، تنها دو نقطه است که تاریخ آن به وقایعی غیر از سرکوب مخالفان سیاسی در دهه ۶۰ مرتبط است.
خاکْ رنج تاکنون توانسته ۱۲۰ محل را به‌عنوان مکان‌های احتمالی گورهای جمعی در سراسر ایران شناسایی کند. از این میان، ۷۷ نقطه را در ۵۱ شهر و ۲۲ استان، روی نقشه مشخص کرده است و تحقیق درباره باقی مکان‌ها که هنوز نشانی دقیق یا حتی تقریبی آن به دست نیامده همچنان ادامه دارد. به عنوان مثال، در برخی از منابع صرفا ذکر شده که جایی در جاده میان دو شهر، یک گور جمعی است بدون اینکه معلوم باشد کیلومتر چند آن جاده و از کدام سمت منظور بوده است.
مکان هایی که در روی نقشه با علامت سبز (
) مشخص شده‌اند، گورهای جمعی هستند که یا شاهدان عینی بر دفن بدن جانباختهگان در آن شهادت داده‌اند (مانند خاوران تهران، ، قروه، ایلام، لاهیجان و…) و یا هم شاهدان عینی و هم مقامات دولتی دفن جمعی جانباختگان در آن را تایید کرده اند (مانند پادادشهر اهواز، سید نظام‌الدین قائمشهر و…) و یا خود مرتکبان (آمران و یا عاملان)، به دفن پیکرهای جان باختگان در آن صحه گذاشته اند (مانند قهدریجان و جهرم). به این دلایل، آنها را زیر عنوان گورهای جمعی قطعی فهرست کرده‌ایم.
مکان هایی که در روی نقشه با علامت نارنجی (
) مشخص شده‌اند، نقاطی هستند که تعداد قابل توجهی از خانواده‌ها و مطلعان محلی بر این باور بوده اند که عزیزانشان به‌طور جمعی در آنجا دفن شده‌اند. منبع اطلاعات آنها اغلب گورکن‌ها یا متصدیان گورستان‌ها یا برخی از افراد در نهادهای مسئول مانند سپاه و دادگستری بوده‌اند. (مانند بهشت رضا مشهد، دارالرحمه شیراز، پادگان قدس دزفول و…). این مکان‌ها را زیر عنوانگورهای جمعی احتمالی فهرست کرده ایم.
مکان هایی که بر روی نقشه با علامت خاکستری (
) مشخص شده‌اند، نقاطی هستند که تنها یک یا چند منبع از آنها نام برده‌اند و تعیین جای دقیق یا تقریبی آنها روی نقشه نیز امکان‌پذیر بوده اما عدالت برای ایران هنوز نتوانسته مستقلا آن اطلاعات را تایید کند و یا جزییات مربوط به نحوه ایجاد و تاریخچه آن مکان را به‌دست بیاورد. علت اضافه کردن این نقاط به نقشه این بوده که عدالت برای ایران امیدوار است با این کار، امکانی ایجاد شود که کسانی که درباره این مکان‌ها اطلاعاتی دارند، آنها را از طریق این پلتفرم ارسال کنند و این تحقیق را یک گام به جلو ببرند.
بدیهی است که در مورد هیچ‌یک از سه دسته مکان‌هایی که روی این نقشه مشخص شده اند، تا زمانی که امکان دسترسی فیزیکی به آنها و حفر و گشودن آنها توسط متخصصان ایجاد نشود نمی‌توان با قاطعیت قابل اثبات از وجود گورجمعی در آن سخن گفت. در عین حال بر این واقفیم که امکان بروز خطا به دلایلی چون نداشتن دسترسی مستقیم به محل و همینطور گذشت زمان و ضعیف شدن حافظه شاهدان در حاصل کار وجود دارد که امیدواریم با مشارکت و همراهی شاهدان و مطلعان دیگر، چنین خطاهای احتمالی تصحیح شوند.
تحقیق خاکْ رنج نشان می دهد که جز در یکی دو مورد استثنا (پاداداشهر اهواز، صالح آباد ایلام و علی آباد اردبیل)، مقامات رسمی هیچگاه وجود گورهای جمعی را رسما مورد تایید قرار نداده‌اند. در بیشتر مکان‌های گورهای جمعی، خانواده‌های جان باخته‌گان اجازه برگزاری مراسم گرامی‌داشت یا آراستن محل گورها با گل و تصاویر عزیزانشان را نداشته اند. آنها همچنین به دلیل جستجوی حقیقت و عدالت با آزار و اذیت و بازداشت و محرومیت های اجتماعی مواجه بوده‌اند.
به علاوه، مکان‌های گورهای جمعی، تحت تخریب گسترده و عامدانه‌ای قرار دارند که شامل اقداماتی از جمله مسطح‌سازی به‌وسیله بولدوزر، ساخت جاده و ساختمان، انباشت زباله یا ساخت قبرهای جدید بر روی آن‌هاست. حداقل ۱۶ گور جمعی و احتمالی یا کاملا تخریب شده‌اند یا در خطر تخریب قرار دارند.
این روند موجب از بین رفتن شواهد و آثار جرمی می‌شود که می‌تواند در کشف حقیقت درباره ابعاد جنایت‌های انجام گرفته، اجرای عدالت و جبران خسارت قربانیان و خانواده‌هایشان به کار آید. گورهای جمعی همواره تحت نظر نیروهای امنیتی قرار داشته‌اند. این امر مؤید آن است که نهادهای قضایی، اطلاعاتی و امنیتی در فرآیندهای تصمیم‌گیری مربوط به تخریب و هتک حرمت این مکان‌ها دخیل هستند.
بیشتر بخوانید: اختفای جنایت: تخریب گورهای جمعی جانباختگان کشتار سال ۶٧ توسط حکومت ایران؛ گزارش تحقیق مشترک عفو بین الملل و عدالت برای ایران
روش استفاده از پلتفرم خاکْ رنج
در خاکْ رنج، برای هر گور جمعی قطعی و احتمالی، یک صفحه اختصاصی ایجاد شده که با کلیک بر روی آن نقطه روی نقشه و یا از طریق کلیک روی صفحه گورهای جمعی می‌توان به آن صفحه دسترسی پیدا کرد. در این صفحه، تاریخچه کوتاهی از آن مکان و وضعیت فعلی آن به علاوه نشانی دقیق آن روی نقشه منتشر شده است.
همچنین در بخش “روایت خاک” تاریخچه مفصل‌تری از آن برای کسانی که می خواهند بیشتر بدانند آمده است. در بخش “صوتی-تصویری”، عکس‌ها، فیلم‌ها و شهادت‌هایی که درباره آن گورجمعی است منتشر شده است. برای برخی از مکان‌ها، اسامی و پرونده‌های مقاماتی را که در قتل و دفن جان باختگان در آن گور جمعی نقش داشته اند، و همینطور اسامی برخی از جان باختگانی را که احتمالا در آن گور جمعی دفن هستند و همینطور اسناد مربوط به آن را منتشر کنیم.
در هر کدام از صفحات از مخاطب خواسته شده که پس از خواندن ، شنیدن و دیدن اسناد و مدارک، یک مخاطب خاموش باقی نماند بلکه دست به عمل بزند. به عنوان مثال، در صورت امکان به دیدار خانواده سربه‌نیست‌شدگان و جانباختگان برود و روایت آنها را بشنود و ثبت کند، و یا به محل آن گور جمعی برود و با گرفتن فیلم و عکس از آن و ارسال یا انتشار آنها، حقایقی را که سالیان سال پوشیده مانده‌اند، ثبت و منتشر کند یا تلاش کند تا تخریب گورهای جمعی متوقف شود.
همچنین در هر بخش فرمی برای ارسال امن اطلاعات در نظر گرفته شده که کسانی که می‌خواهند با ارسال اطلاعات یا اسناد بیشتر به تدقیق و تکمیل این تحقیق و روشن شدن حقایق کمک کنند، می‌توانند از آن استفاده کنند.
فهرستی که از اقدامات عملی که مخاطبان این پلتفرم می توانند انجام دهند در صفحه “کاری کنید” آمده است. همچنین برای ارسال اطلاعات و اسناد، یک صفحه مستقل تحت عنوان “ثبت اطلاعات” ایجاد شده است.
